ابوحامد غزالی متفکر بزرگ ایرانی متولد طابران طوس
لقب:”حجت الاسلام” و “زینت ایمان”
ویژگی غزالی:
زندگی و آثارش آنقدربه هم مرتبط اند که جدا کردن آنها از هم دشوار می باشد.
شک و تردید درباره همه چیز را سرآغاز کار خود قرار داده بود که حتی شک دستوری دکارت شکاکیت هیوم نقد محض کانت و اصالت تجربه روحی برخی فلاسفه در عصر ما آمده است.
شک دستوری دکارت:
مبتنی برآن است که انسان به طور شک دستوری و سیستماتیک در همه چیز شک کند و تنها چیزی که به آن شک نکند شک در شک کردن است.جمله معروف دکارت : من فکر می کنم (شک می کنم) ، پس هستم. او یک عقل گرای محض است.
شکاکیت هیوم:
نظریه اصالت تجربه را مطرح می کند و تحربه حسی را منبع اصلی کسب معرفت قابل اطمینان می دانست.او غائل به حس ظاهری و حس باطنی است که حس ظاهری مثل آگاهی ناشی از دیدن و شنیدن و… و حس باطنی مثل آگاهی از درد و احساس محبت و غضب که این نوع ادراکات هنگام تماس و مواجهه مستقیم حواس با مدرک حسی ایجاد می شود. او هرنوع ادراکی را که ریشه و اساسی در تجربه نداشته باشد به رسمیت نمی شناسد.
نقد محض کانت:
نقد عقل محض کتابی از کانت است که درباره ویژگی های عقل و توان آن در شناخت متافیزیک می باشد.از نظر او مفهوم پایه ای ترین مبنای فکر است. او مفاهیم(مقوله ها) و ارتباط آنها با فکر را بررسی کرده و از نظر او فکر کردن بدون مفاهیم امکانپذیر نیست و همه مفاهیم محض محدود به تجربه حسی است.
مرجع غزالی در همه آثارش قرآن و احادیث است و آنچه از دایره سنت و قرآن بیرون است مردود می شمارد و به همین دلیل با فلاسفه مبارزه آشتی ناپذیری دارد زیرا با شکاکیت خود نسبت به علوم به رد آرای فلاسفه پیش از خود پرداخته است.
در تعلیم و تربیت هم دیانت را محور قرار می دهد.یعنی تعلیم و تربیت باید کمک کند تا فرد به عالم ملاقات پروردگار نائل
گردد.
جهان بینی دینی غزالی
- هستی شناختی: خدامحوری و آخرت گرایی اساس تربیت
- انسان شناختی: مبانی تربیت بر تربیت دینی و جنبه های روحی و معنوی استوار است (تربیت جسمی نیز مدنظر می باشد)
- معرفت شناختی: والاترین دانش، که انسان را به حقیقت ویقین می رساند الطاف خداوندی و کشف شهود است.
مبانی تربیت فردی و اجتماعی از نظر غزالی
خدا محوری- آخرت گرایی-اصالت تربیت معنوی و روحی-الطاف خداوندی-کشف و شهود برای رسیدن به حقیقت که باید در
تمام فعالیت ها وبرنامه ریزی های آموزشی و تربیتی مدنظر قرار گیرد.
اصول تربیت از نظر غزالی
سه اصل را مطرح می نماید:
اصل خدا محوری: یکی از اصول مهم و محوری تعلیم و تربیت در دیدگاه غزالی، اصل خدامحوری است.محور عالم و هستی همه چیز را خداوند و هرچه را در عالم است از او می داند و اوست که ازلی و ابدیست و همه عالم نیازمند اویند و هدایت را از الطاف الهی می داند و نه از علم.
اصل تقدم و فضیلت علم نسبت به عمل: علم را شریف تر از عمل می داند و عمل را خادم علم به شمار
می آورد.در شناخت شناسی، مرتبه علم را در جایگاه برتری می داند بویژه شناخت واقعی که با تهذیب نفسو
تابیدن نور خدا بر حقایق حاصل می شود.چنانکه گویی عمل متمم علم است و علم را بدانجا که باید می رساند
مزرعه دیدن دنیا بر آخرت: نگاه غزالی به دنیا به عنوان مزرعه و محل کشت و زرع برای جهان آخرت است
که برگرفته از هستی شناسی اوست.
رویکرد غزالی به تربیت
به تعلیم و تربیت و بویژه تربیت دینی انسان اهتمام خاصی دارد.
مخاطبان غزالی در نظام فکری او “عوام” ، “اهل برهان” ، ” اهل تصوف“
پژوهشگری می نویسد: او آبشخور تفاوت در یادگیری و آموزش پذیری را تفاوتهای فردی و نهادهای سرشتی هرکس می داند.این تفاوتها چنان در تربیت دخیل است که برخی پس از سالها هیچ نمی آموزند و برخی دیگر در زمانی اندک دانش بسیاری می اندوزند.گروهی هم از این فراترند حقایق علوم از جانشان می جوشد و به علم لدنی دست می یابند و از تعلیم بی نیاز می شوند مانند پیامبران.
اخلاق یکی از مهمترین ارکان تربیت و تعلیم است.غزالی تمام رفتارهای انسان را در دوچیز خلاصه می کند:
- معصیت
- طاعت
افعال که از وی اخلاق بد پدید آید آن را معصیت گویند
افعال که از آن اخلاق نیک پدید آید آن را طاعت گویند
تربیت اخلاقی از دیدگاه غزالی
تربیت اخلاقی از نگاه غزالی زمینه سازی برای رشد و شکوفایی فطرت اخلاقی انسان است
به معنای فرآیند شکوفایی فطریات اخلاقی متربی است و تربیت اخلاقی فرا رفتن از خود می داند و پایه و محور تربیت اخلاقی را خدا می داند. او بر این باور است که سعادت، با تزکیه روح و رشد آن بدست می آید و رسیدن به تزکیه و رشد روحی مسبوق به شناخت فضایل اخلاقی است.
روشهای تربیت اخلاقی از نظر غزالی
5 روش مهم از دیدگاه غزالی شامل:
- عادت پذیری
- آموزش
- تشویق و تنبیه
- داستان گویی
- پند و اندرز
عادت پذیری: عادت عبارت است از یکی از اشکال یادگیری که به وسیله آن یادگیری دارای ضرورت می گردد و سرانجام به صورت ابزاری در می آید که فاقد عنصر اراده و اندیشه میشود
اهمیت عادت از نظر غزالی: او اخلاق را بردوپایه بنیان می نهد
- فطرت که از موهبت الهی
- اکتساب که از رهگذر عادتهای گوناگون حاصل می شود.
آموزش: مراد غزالی از آموزش و تعلیم معنای خاص آن یعنی شیوه فن آموزشی است که معلم برای تحقق آموزش به معنای عام از آن بهره می برد. فرد از طریق معرفت و آگاهی از گناه دوری و به سمت خدا کشیده می شود و حالتی در فرد ایجاد می شود که این حالت و گرایش، عمل و نتیجه را به دنبال دارد
تشویق و تنبیه: از نکات مهمی که در مورد تشویق به آن توجه داشته و غزالی مربیان را به اهمیت آن گوشزد نموده، رعایت مراحل مختلف رشد به هنگام تشویق و ترغیب است. در مسئله تنبیه نیز با دیدی روانشناسانه برخورد نموده تا جایی که اگر لازم به تنبیه کودک باشد در خفا و سری انجام شود
داستان گویی: استفاده از داستان و قصه گویی در کودکان نقش اساسی در درونی سازی فضایل اخلاقی در کودکان و تخلق آنان به اخلاق نیکو دارد و توصیه میشود که قرآن، احادیث و حکایت انسانها را کودکان بدانند تا در دلشان حب صالحیت نهاده شود
پند و اندرز: این روش هم از روشهای مورد اشاره غزالی در تربیت اخلاقی است
اهداف تربیت اخلاقی از نظر غزالی
غزالی غایت زندگی را رسیدن به ” سعادت” که منظور همان “سعادت اخروی” است می داند
سعادت اخروی: بقاء بدون فنا ، لذت بدون درد و سرور بدون غم، غنای بدون فقر و کمال بدون نقصان و عزت بدون ذلت.
بنابراین هدفی که غزالی از تربیت اخلاقی دنبال می کند رسیدن به فضایل اخلاقیست که در پرتو این فضایل ، سعادت اخروی و دنیوی حاصل می گردد.
اهداف تربیتی غزالی برخی جنبه علمی و معرفتی دارد و برخی جنبه عملی.
اهداف بعد معرفتی شامل:
- شناخت نفس خویش
- شناخت حق سبحانه و تعالی
- معرفت دنیا
- معرفت آخرت
اركان اساسي كتاب كيمياي سعادت
در کتاب کیمیای سعادت در بحث از ارکان مسلمانی 4 رکن اشاره می کند:
- عبادات
- معاملات
- مهلکات
- منجیات
عبادات: رکن اول گزاردن فرمان حق است که آن را عبادات گویند و به جای توجه به ظاهر عبادات در همه جا فلسفه و معانی آن را مورد بحث قرار داده است. این رکن شامل 10 اصل است:
- در اعتقاد اهل سنت حاصل کردن
- در طلب علم کردن
- در طهارت
- در نماز
- در زکات
- در روزه و شرایط آن
- در حج
- در قرآن خواندن
- در ذکر حق تعالی
- در ترتیب وردها
معاملات: نگاه داشتن ادب است اندر حرکات، سکنات، معیشت. در این رکن آداب و شرایط زندگی دنیوی مورد بحث قرار
گرفته و اصول و شرایطی که از نظر وی، و با توجه به احادیث و سنن اسلامی برای زندگی سالم ضروری است
این رکن نیز مشتمل بر 10 اصل است:
- آداب طعام خوردن
- آداب نکاح
- آداب کسب و تجارت
- شناختن حلال و حرام و شبهت
- در گزاردن حق صحبت
- در آداب زاویه گرفتن و عزلت گرفتن از خلق
- آداب سفر
- آداب سماع و وجد
- امر به معروف و نهی از منکر
- در رعیت داشتن و ولایت راندن
مهلکات: در این رکن به بررسی خطرات و دامهایی می پردازد که انسان را از راه راست باز می دارد و از سعادت دنیوی و اخروی دور می سازد. 10 اصل مربوط به این رکن عبارتند از:
- اندر ریاضت نفس
- در علاج شهوت شکم و فرج
- در علاج شره سخن و آفت های زبان
- در علاج بیماری خشم و حسد
- در علاج دوستی دنیا
- در علاج دوستی جاه و حشمت
- در علاج ریا و انفاق اندر عبادت
- در علاج دوستی مال و آفت بخل
- در علاج کبر و عجب
- در علاج غرور و فریفتگی
منجیات: در این بخش خصوصیات و کیفیت های روحی که سبب نجات انسان از بلایا و حسن عاقبت وی میشود مورد بحث قرار گرفته است.این رکن نیز مشتمل بر 10 اصل می باشد:
- در توبه
- در صبر و شکر
- در خوف و رجا
- در فقر وزهد
- در صدق و اخلاص
- در محاسبه و مراقبه
- در تفکر و ندامت
- درتوکل و توحید
- در محبت و شوق
- در مرگ و احوال آخرت
هدف تعلیم و تربیت در دیدگاه غزالی نیز متناسب با جهان شناسی وی تنظیم شده.هدف دانش کمک به آدمی است برای نیل به تعالی و بدست آوردن سعادت حقیقی از نزدیک شدن به خدا. هدف تعلیم و تربیت با انسان شناسی او نیز هماهنگ است.اومعتقد است که در انسان عناصری از عالم ربوبی نهاده شده که حرکت کمال جویانه انسان به سوی خدا را ممکن می سازد.
تدریجی بودن تربیت اخلاقی
همانطور که ارسال رسل با رشد تدریجی فکر جمعی بشر هماهنگ بوده و پیامبران،دین و وحی را به تدریج دریافت و به طور تدریجی به مردم ابلاغ می کردند، غزالی تربیت اخلاقی را نیز تدریجی دانسته و طی آن عبور از 5 صفت اخلاقی را در طی مراحل تربیت در انسان مطرح می کند:
- بهایم (شهوت رانی و شکم پرستی)
- درندگان (خشم، دشمنی، کینه توزی و رشک بردن)
- شیطان (مکر،حیله گری و نیرنگ)
- خدایی (بزرگ منشی،حب جاه، برتری و علاقه به مدح و ستایش)
- عقلی که نور ایمان دارد(خود ملکوتی)
برخی دیدگاههای تربیتی غزالی: تهذیب و تأدیب کودکان
- بازداشتن کودک از آمیزش با دوستان بد
- عادت ندادن کودک به رفاه و آسایش
- آموزش آداب غذاخوردن به کودک
- تعلیم قرآن و سرگذشت و احوال نیکان به کودک
- عادت دادن کودک به پیاده روی و تحرک و ورزش
- گرامی داشتن و پاداش دادن به کودک در برابر خلق و فعل ستوده ای
- منع کردن کودک از فخرفروشی به دوستانش و آموزش احترام گذاشتن
- منع کودک از سخنان بیهوده، فحش و نفرین
- اجازه به کودک برای
- بازی کردن پس از اتمام درسش
تربیت شغلی
غزالی آداب کسب و کار را مطرح می کند و معتقد است که دنیا منزلگاه آخرت است و انسان بدون کسب وکار نمی تواند نیازهای خود را برطرف کند. بنابراین لازم است که آداب کسب و کار را بشناسد. اگر آدمی خود و خانواده اش را از خلق بی نیاز کند و به دنبال کسب روزی حلال برود، در راه دین جهاد کرده است و این از بسیاری عبادات فاضل تر است.
معلم و تربیت او
غزالی جایگاه معلم را بالاترین جایگاه و منزلت و رسالت او را نزدیک کردن خلق به خالق می داند
8 وظیفه معلم از دیدگاه غزالی که در کتاب احیاء العلوم به آنها اشاره شده:
- مهربانی و شفقت بر متعلمان
- هدف از تعلیم، طلب ثواب و رضای خدا باشد نه طلب اجر و جزا و شکر
- نصیحت کردن متعلم در همه جا و همه وقت
- بازداشتن متعلم از بدخویی با زحمت و نصیحت و نه سرزنش
- ناپسند و زشت ندانستن دیگر علوم و دورس
- آموزش در حد توان و استعداد دانش آموزدلسرد و ناامید نکردن
- دانش آموز
- عمل به گفتار خویش
نتیجه گیری
ایراداتی که در حوزه تعلیم و تربیت بر وی وارد است:
- – تأکید زیاد او به عادت دادن و تلقین چرا که عاری از تفکر و تعقل است
- معتقد بودن او بر اقتدار و تسلط معلم در قالب اصل سندیت چرا که به نادیده گرفتن علایق و نیازهای متربی منجرشده و به تک بعدی بارآوردن او می انجامد.
شیوه خاص غزالی برای طرح روشهای تربیتی:
- طرح خود مسئله یا موضوع
- بحث درباره آن موضوع بنا به مقتضیات ایجاد شده
- گاه آن مسئله را سرفصل زیرمجموعه هایش قرار داده و درباره هرکدام از زیرمجموعه هایش صحبت می کند